İRFAN GEZER |
|
| |
ATATÜRK VE DEVLETÇİLİK Bir ülkenin çağdaş düzeyde insanca yaşaması uluslararası alanda onurlu bir yere sahip olabilmesi iktisadi kalkınmasına bağlıdır.Ekonominin temeli tarımdır.Ekonomik kalkınmanın belkemiği ise sanayileşmedir.Siyasal bağımsızlığını korumakta ne kadar titiz davranırsa davransız,sanayileşemeyen ülkeler emperyalist güçlerin tutsağı olmak zorundadır.
Türkiye Cumhuriyeti kurulduğu sırada ,Osmanlıdan aldığı ülke ve ekonomik miras tam bir enkaz idi.Sermaye,bilgi ve teknolojik birikim yoktu.İşletmeler yabancıların elinde idi.Milli sermaye ,tüccar ,sanayici yoktu.Tarım alanında da büyük bir çöküntü vardı.Besin maddeleri sanayisi dahi yoktu.Hem tarım hem sanayi alanlarında yetenekli uzmanlar yoktu.Osmanlı maliyesi 1876 yılından itibaren iflas durumunda idi.Halk parasızdı.Yatırım yapacak büyük zenginler yoktu.Orta sınıf çok yoksul idi.Yalnız tarım alanındaki toprak ağaları servet sahibi idi.Ancak bunların bile elinde ,tasarruf edebilecek ölçüde para yoktu.Sermaye birikimi olmadığı için yatırımlara gidilemiyordu.Bütçenin %28 'i dış borçların ödemesine ayrılmıştı. Türk ulusu ,kelimenin tam anlamı ile yorgun ve yoksul durumda idi.
Bunun yanında vatan bir uçtan diğer bir uca değin harap olmuştu.Balkan,birinci dünya ve kurtuluş savaşları birbiri ardından tam on yıl sürmüştü.Bu uzun ve büyük savaşlar,ülkenin zaten sınırlı olan kaynaklarını tam olarak kurutmuştu.Aydın ve uzman tabaka savaşlarda erimişti.Bilgisizlik her yerde egemendi.Halk yoksul olduğu kadar da aç ve hastalıklı idi.Sağlık hizmetleri yetersizdi.Bu sebeple Türkiye iktisadi kalkınmasını yaparken bunu en kısa zamanda başarmak zorunda idi.
Cumhuriyet ilan edilmeden önce 18 şubat 1923 tarihinde İzmirde büyük bir ''Türkiye İktisat Kongresi'' toplandı.İşçi,çiftçi,tüccar ve sanayici temsilcilerin 1135 kişi katıldı.Ataürk'ün konuşması ile açılan kongrede Atatürk,en önemli sorunun kısa sürede ulusu kalkındırmak olduğunu söyledi.Osmanlının izlediği çürük siyaseti açıkladı.yeni devletin izleyeceği ekonomiyi bu kongrenin saptamasını istedi.
Kongre sonunda,ekonomi andı anlamına gelen ,ulusal ekonomi ilkesi olarak kabul edilen ''Mısak-ı İktisadi''kabul edildi.Buna göre;Türk ulusu,kan dökerek sahip olduğu ulusal bağımsızlık ilkesinden hiç bir biçimde fedakarlık yapmayacaktır. Bu bağımsızlık ilkesi içinde ekonomik kalkınmamız sağlanacaktır.Siyasal bağımsızlık gibi,ekonomik bağımsızlık da esastır dendi.
Ulusal ekonomi,ulusal bağımsızlığın sonucudur. Kongre ulusal ekonomi ilkesini ortaya koymakla çok büyük bir hizmet yapmış oldu.Bu ilkeye titizlikle bağlı kalmak,emperyalist ülkelerin ileride tekrar tuzağına düşmemek için zorunluydu.Nitekim varılan bu kararlar hükümete büyük ölçüde ışık tutmuştur.Fakat ,kalkınma biçimi saptanmadığı için devlet ekonomik hayata karışmak zorunluluğunu duydu.Bunu 1933 yılına kadar düzensiz biçimde yaptı.Bu tarihten sonra ise,planlı ekonomi oluşturarak yerine getirdi.
Ülkede sanayi ve hizmet sektörünün oluşmasını devlet üstlendi.Özel sermayeyi sanayileşme alanına çekebilmek için 28 mayıs 1926 'da ''Teşvik_i Sanayi Kanunu''çıkartıldı.Öncelikle köylünün kurtulması ve zirai üretimin artması için aşar vergisi kaldırıldı.Demir yolları yapımı,yabancı işletmelerin millileştirilmesi,kabotaj hakkının alınması,şeker ve dokuma fabrikalarının yapımı,milli bankacılık için girişimin yapılması hepsi devletin tarafından yapılan faaliyetlerdi.
1929 yılında dünyada yaşanan ekonomik bunalımdan Türkiye de olumsuz etkilendi.ABD de borsada başlayan iflas paniği kısa sürede bütün dünyaya yayıldı.Kapitalist ekonomi büyük bir bunalıma girdi.Bu bunalım Türkiyede de kendini gösterdi.Özellikle Avrupaya satılan üzüm,incir,pamuk v.b gibi mallar elde kaldı.Bu şok etkiden kurtulma arayışları başladı.
Atatürk'e göre devlet düzenleyici ve belirleyici olursa her türlü güçlükler aşılabilirdi.Devlet özel kişileri desteklemiş ,ama istenilen sonuç alınamamıştı.Nitekim mutedil devletçi sisteme geçmek tek çare olarak görüldü ve devletçi ekonomi politikaları uygulandı.
Devletçilik sistemine geçişte sosyo ekonomik şartların yanında,Atatürk'ün devlet birey anlayışının da etkisi vardı.Atatürk'e göre; Osmanlı devleti ''bir saltanat -ı şahsiye'' idi.Ulusun mutluluğunu ancak ulusun kendi iradesi belirleyebilirdi.Devlet de pragmatik-demokratik esasa dayanmalıdır.İktisadi alanda yapılacak her şey gelişme ve refah ancak Türk ulusunun mutluluğu için olmalıdır.Atatürk,13 Ağustos 1923 'te T.B.M.M'de ''Yeni Türk devleti bir halk devletidir,halkın devletidir.Müessesat-ı maziye ise bir şahıs devleti idi,eşhasın devleti idi''.diyordu.Nitekim saltanat'ın,halifeliğin kaldırılması,Laik Türkiye Cumhuriyetinin kurulması''eşhas devleti''nin yıkılıp yerini''halkın devleti''nin alması idi.
1931 'de devletçilik bu anlayış ve gelişmeler sonucunda bir ilke olarak belirdi.Böylece özgürlükçü demokrasiden uzaklaşmadan,devlet ve özel girişim arasında uyumlu bir ekonomik sistem bu şekilde doğmuş oldu.Türk ulusunun tarihi gelişimi sonucunda,yapılan işlerden,yani olayların gidişinden meydana çıkmış,Atatürk'ün adını koyduğu biçimiyle Mutedil devletçilik özgürlükçü demokrasi anlayışına bağlı ve bu sebeple demokrasinin içinde bulunan özel teşebbüs ile kamunun yararını gözeten devlet müdaheleciliğini birleştirerek oluşan karma bir sistemdir.Hızlı kalkınmayı,sosyal adaleti ve refahı sağlamayı amaçlayan bir ilkedir.Bu ilke;siyasi ,kültürel bağımsızlık, ekonomik bağımsızlığa dayanır.Hem siyasal,hem de sosyal halk ve özgürlükle bağdaşır.Türkiyenin yapısına,gereksinimlerine ve koşullarına uygundur.Halkın istek ve özlemlerine karşılık verir.Toplumu ,keskin sınıf farkları ve çatışmalı yaratmadan dengeli biçimde kalkındıracak ve refaha ulaştıracak bir modeldir.
Nasıl Atatürk kurduğu siyasal sisteme önce''Halk Hükümeti''demişse ve daha sonra bunu ''Cumhuriyet'' ve ''Demokrasi''olarak ilan etmişse aynı biçimde başlangıçta yeni ekonomik modele ''Halk İktisadı''adını vermiş,daha sonra ''Milli İktisat'' demiştir ise Devletçilik halkın milli menfaatlerine dayanmalıydı.Atatürk bunu şu sözleriyle kısaca açıklıyor:''...devletçilik hususiyetle ictimai,ahlaki ve millidir.''
Atatürk'göre devletçilik;''Türkiyenin tatbik ettiği devletçilik sistemi 19. Asırdan beri sosyalizm nazariyelerinin ileri sürdükleri fikirlerden alınarak tercübe edilmiş bir sistem değildir.Bu Türkiyenin ihtiyaçlarından doğmuş Türkiyeye has bir sistemdir.Devletçiliğin bizce manası şudur:Fertlerin ,hususi teşebbüslerini ve şahsi faaliyetlerini esas tutmak;fakat büyük bir milletin ve geniş bir memleketin bütün ihtiyaçlarını ve çok şeylerin yapılmadığını gözönünde tutarak memleket iktisadiyetini devletin eline almaktır.
TürkiyeCumhuriyeti Devleti,Türkiye vatanında asırlardan beri ferdi ve hususi teşebbüslerle yapılmış olan şeyleri bir an evvel yapmak istediği;ve görüldüğü gibi kısa bir zamanda yapmaya muvaffak oldu.Bizim takip ettiğimiz bu yol görüldüğü gibi liberalizmden farklı bir sistemdir.
''Devletçilik bilhassa sosyal,ahlaksal ve ulusaldır''.Milli servetin tevziinde daha mükemmel bir adalet ve emek sarfedenlerin daha yüksek refahı, milli birliğin mümessili olan devletin mühim vazifesidir.
Umumi menfaate hizmet eden umumi müesseselerin çoğalması devletin,ehemniyetle gözönünde tutacağı bir meseledir.Bu sayede sırf menfaatperest faaliyetler sınırlandırılır.Bu hal vatandaşlar arasında ahlaki tesanüdün gelişmesine yardım eden önemli bir etkendir.
Yurtta her nevi üretimin çoğalması için kişisel teşebbüsün,devletçe çok lüzumlu olduğunu kaydettikten sonra,beyan etmeliyiz ki ''Devlet ve fert birbirine karşıt değil birbirinin tamamlayıcısıdır''.
Bizim izlenmesini istediğimiz mutedil devletçilik prensibi,bütün üretim ve dağıtım araçlarını fertlerden alarak,milleti bütün başka esaslar dahilinde tanzim etmek gayesini takip eden sosyalizm prensibine müstenid kollektivizm yahut kominizm gibi hususi ve ferdi iktisadi teşebbüs ve faaliyete meydan bırakmayan bir sistem değildir''.
Atatürk'ün mutedil ekonomi modeli ,kendisinden önce uygulanmış ideolojilerden farklı,kişisel girişim gücünü koruyan ve destekleyen,enflasyonsuz kalkınmayı hedefleyen,halkın kalkınmaya katılımını sağlayan,çağdaş kalkınma planlarının amaçlarından farklı olmayan bir modeldir.
Zaten devletin ana görevi düzeni kurup sürdürmek olduğuna göre,bunu sağlamak için başvurduğu yöntemler devletçi yollardır.Devletin doğrudan doğruya müdahalesi olmadan düzenin devamı mümkün değildir.Bu bakımdan devletçilik her devlette var olan bir anlayıştır.Bir devletin toplumsal düzeni sağlamak için başvurduğu müdahaleler devletçilikten başka bir şey değildir.Bundan dolayı her devlet devletçidir.Yalnız devletçiliğin ölçüsü her devlette zamana ve ihtiyaçlara göre değişmektedir.Belli bir genel devletçilik ölçüsü yoktur.
Ancak Atatürk'e göre devletin çok önemli görevleri vardır.Bu görevleri şüphesiz ki,vatandaşlar yerine getirecektir..Bundan dolayı vatandaşların bazı niteliklere sahip olmaları gereklidir:yurdun savunması,asayişin sağlanması için sihhati yerinde gürbüz,anlayışları,milli hisleri,vatan sevgileri yüksek vatandaşlar gereklidir.İçte ve dışta devletin işlerini görecek yüksek yetenekte vatandaşlara ihtiyaç vardır.Vatandaşlarda devletin yasalarına uyma duyguları bulunması gerekir.Devlet vatandaşların sanat vve mesleklerinde çağdaş ölçülere göre ilerlemesini sağlamak zorundadır.Bu nedenlerden dolayı devlet vatandaşın tahsili,terbiyesi,sıhhati ile alakadar olmak zorundadır.Atatürk böylece geniş anlamda devletçiliğin ölçüsünü belirlemiştir.Vatandaşın gelişmesi,yücelmesi için gerekli alanlara devlet müdahale edecektir,etmelidir.Ama bu eşitlik ve özgürlük esaslarıyla bağdaşan bir müdahale olmalıdır.
Devletçilik ilkesine göre devlet,ekonomide düzenleyici,yönlendirici ve yatırımcı olarak etkin olmalıdır.Toplumsal refahın sağlanması açısından toplumun kesimleri arasında imtiyazlı kişi,grup,zümre yada sınıfların oluşması önlenmeli,kalkınmanın sonuçları bütün kesimlere adil dağıtılmalıdır.Ekonomi pazar ekonomisinin kurallarına göre işletilmeli,pazarları denetlerken,yönlendirirken ve doğrudan endüstri ve ticaret işleri yaparken devlet pazar ekonomisinin kurallarına uymalıdır.Kişisel girişim gücü korunmalı ve desteklenmelidir.Devlet ,özel girişim alanını izlemeli ve temel ekonomik amaçlara yöneltmek için teşvik etmelidir.
Atatürk uygulamaya koyduğu ulusal ekonomi modeliyle,1933 yılında ilk beş yıllık kalkınma planı hazırladı.Bu plan ,Türk tarihinde ilk kez,modern sanayileşmeye başlandığının simgesidir.Bu plan gereği devlet sermayesi ile pek çok sanayi işletmeleri kuruldu.Bunlara ''İktisadi Devlet Kuruluşları''dendi.Bu kuruluşlar ülke kalkınmasında motor gücü oluşturdular.Böylece İlk beş yıllık plan başarı ile,amaca uygun olarak sonuçlandı.Türk sanayisinde önemli ilerleme kaydedildi.(ikinci beş yıllık plan,ikinci dünya savaşının çıkması nedeniyle uygulanamadı.) Böylece Türk ekonomisi kendi kendine yetme durumuna geldi.16 yılda sağlanan bu gelişme büyük bir başarı olarak görüldü.Bu başarı mutedil devletçilikle elde edilmişti.Bundan dolayı 1937 tarihli Anayasa değişikliği ile, birinci maddenin başına Türk devletinin ''Devletçi''olduğu ilkesi konmuştur.
