İRFAN GEZER
TARİH ÖĞRETİMİNDE BİRİNCİ ELDEN KAYNAKLARIN KULLANIMI
Tarihsel Kaynaklar Nelerdir?
Tarihte kaynaklar, birinci elden ve ikinci elden olmak üzere iki cinstir. Tarihte ikinci elden kaynaklar, genellikle tarih kitapları ya da ders kitapları ve de belgesellerdir.
Bunlar, bize tarihçilerin ve filmler söz konusu olunca yönetmenin, tarihsel olaya ilişkin yorumunu sunar. Bunlar, tarih bilgisini dolaylı yollardan verir. Bizler, tarihçilerin ürettiği bitmiş sonucu okuyoruz.
TARİHİN BİLGİ KAYNAKLARI
Tarihçiler ve tarih ders kitapları kadar tarih vardır. Elbette bunlar tarih öğretiminin oluşturulmuş parçasıdır. Fakat ikinci elden kaynakların yanı sıra tarih öğretiminde kullanılabilecek BİRİNCİ ELDEN KAYNAKLAR da vardır. Bunlar, bilginin, bize doğrudan geldiği kaynaklardır. Bunlar, çalışılan dönemin kanıtlarını sunar. Birinci elden kaynaklar; kanıtı, yazılı, görsel, sözlü ya da arkeolojik kanıt örneğinde olduğu gibi değişik biçimlerde sunar.
Kanıt ve Tarihsel Sorgulama
Birinci Elden Kaynakları Kullanarak Yapılandırma
Sözlü Kaynaklara Dayalı Sözlü Tarih
Birinci Elden Kaynakların sadece müze ve arşivlerde bulunabileceğinden ve elde edilmesinin çok güç olduğu düşüncesi yaygındır.
Aslında çocuklar, birinci elden kaynaklarla kuşatılmıştır. Sözlü kaynaklarla konuyu öğretmenin en kolay yolu öğrencilerin büyük baba ve büyük annelerini sınıfa davet etmektir. Yaşlılar, yakın geçmişte sokaktaki insanın yaşamında ortaya çıkan değişiklikler hakkında çok şey söyleyeceklerdir.
Örneğin yakın zamanda yaşanmış Gölcük depremi hakkında bizzat tanık olmuş kişilere Türkiye’nin her yerinde ulaşmak zor değildir. Bunlara körfez savaşlarının Türkiye’de yansımalarını, Kıbrıs Çıkartması ve Kore Savaşına Katılanları da ekleyebiliriz.
Tarihsel Nesneler
Buluntular ve kalıntılar, ayakta kalmış insan yapımı nesneler birinci elden kaynak türlerinden biridir.
Bu tür kaynaklar ilköğretimin 1.kademesinden itibaren itibaren öğrenciler için eğitim materyali özelliği taşımaya uygundur. Örneğin aile tarihi çalışmaları için her öğrencinin ulaşması kolay olan bir kaynak türüdür. Oyuncaklar, ev eşyası, giyecekler vb. bu türden kaynaklardır.
Öğretmen, nesneyi öğrenciye gösterip bilgi verme tuzağına düşme tehlikesine karşı dikkatli olmalıdır. Cevapları bulacak olanlar öğrenciler olmalıdır. Bu etkinliği, “bunun ne olabileceğini tahmin edin?” ya da “bunun ne için kullanıldığı hakkında ne düşünüyorsunuz?” oyunlarına dönüştürünüz. Küçük çocuklardan, tarihsel akıl yürütmeye dayalı çok iyi açıklamalarıyla oldukça ilginç cevaplar alınabilir. Sonuçta, öğrenci, kendi kendine sonuca ulaştığı bir akıl yürütme örneği yaşamaktadır. Tarihsel nesneyle birlikte kendisine sunulan gizemi çözmek için zihinsel olarak uğraşan çocuğu izlemek oldukça hoştur.
Tarihsel nesneler kullanarak çocukların tarihsel hayal gücünü geliştirebiliriz. Tarihte hayal gücü, tarihsel çerçevenin ve kanıtın sınırları içinde işlemelidir. Burada öğretmenin rolü çok önemlidir.
Nesnelerle ilgili sorulacak soru türleri:
Fiziksel özellikleri
Yapımı
İşlevi
Tasarımı
Değeri
Yazının özelliği,
Madeni özelliği,
Tuğranın kime ait olduğu,
Üzerindeki yazılar,
Üzerindeki tarih
Basım yeri
Para birimi,
Görsel Kaynaklar
Yağlı boya tablolar, haritalar, posterler, portreler, fotoğraflar, pullar, afişler çok önemli görsel kaynaklardır. Bir görsel kaynak, herhangi bir uzun açıklamadan daha çok bilgi verir. O, zamandaki özel bir anın hâlâ bir görüntüsüdür. Tarihte resimlerin önemi, bir şeyi sadece göstermenin ya da estetik takdirin ötesindedir.
Çocukların, resmin “içine girmeleri” önemlidir. Bu şekilde, görsel kaynaklara yoğunlaşma ve analitik analiz için bir fırsat sağlayacaktır.
Öğretmen, mümkünse büyük resimler kullanmalı ve kabaca resmin bütününe bakmaktansa, öğrencileri resmin değişik parçalarına odaklanmalarını istemelidir.
Çocuklara hiç kimsenin dikkat etmediği bir şey sorulabilir.
Yazılı Kaynaklar
Akademik tarihçiler, daha çok doküman ve el yazmaları üzerine çalışır. Maalesef, söz konusu ilköğretim öğrencileri olunca bunları kullanmak çok güçtür.
Bu kaynaklar, çocuklara bir takım zorluklar çıkarmaktadır. En başta, çocukların henüz edinmediği ileri düzey dil ve okuma becerileri gerektirir.
Kelimeler, dil ve el yazısı stilleri çocuklar için tanıdık değildir. Bakılması ilginç olmadığı için, bu kaynakların sunduğu içsel güdü de düşük olacaktır.
Bununla birlikte, önemli bir rol oynadıklarından, bunlar tamamıyla görmezlikten gelinmemelidir. Bu kaynaklar, dolaylı olarak, okuma becerilerinin uygulanmasına yardım edeceğinden, belli bir miktar “iyileştirmeyle” yani, daha sunulabilir şekilde takdim ederek kullanılabilir.
Örneğin, bu kaynaklar, günümüz diline çevrilmeli ve daktilo edilmelidir. Kaynağın bütünü yerine, sadece bir kısmı öğrenciye verilebilir.
Eğitimsel Gerekçeleri
Öğrencilerde tarihçi becerilerinin geliştirilmesi gerektiği görüşüne dayanır.
“Sosyal bilgiler dersi, öğrencilerin sosyal bilimlerin yöntemlerini fark etmelerini sağlamalıdır” yaklaşımını da amaç edinmiştir. Bu yaklaşımın özünde sosyal bilgiler etkili vatandaşlığa en iyi hazırlayan sosyal bilim disiplinlerinden bilgi, beceri ve değerleri elde etme varsayımına dayanır.
Çağdaş ve modern eğitim veren pek çok ülkenin sosyal bilgiler ve tarih programlarında birinci elden kaynaklara önemli yer verilmektedir. Amerika’da Ulusal Sosyal Bilgiler Konseyi'nin yayımladığı standartlar arasında, "-öğrenciler, geçmişi inşa etmede değişik kaynakları (mektuplar, günlükler, haritalar, fotoğraflar gibi) tanıyabilmeli ve kullanılabilmeli." denmektedir.
Sosyal bilgiler programının benimsediği yapılandırmacı öğrenme yaklaşımı bilginin birinci elden sunulmasını ve kanıtlarla desteklenmesini önemsemektedir.
Sorgulama temelli tarih öğretiminin bireysel bilincin oluşumunda işlevsel bir rolü vardır.
Bilgiyi biriktirmek kadar bilgiye yaklaşım yöntemi “Yeni Tarih” anlayışının önem verdiği bir yaklaşımdır.
Toplumsal hayatta birey olarak maruz kaldığımız bilgi kaynaklarının çeşitliliği ve yoğunluğu, güvenilir bilgiyi elde etmede özel beceri ve donanım gerektirmektedir.
FAYDALARI
Öncelikle öğrenci, bütün yazılı tarihlerin, yazarın geçmiş olaylara ilişkin yorumu olduğunu fark eder.
Birinci elden kaynaklarla öğrenciler, geçmişte yaşamış insanların yaşamı ile doğrudan temas kurar.
Öğrenciler birinci elden kaynakları kullanırken, önemli analiz becerileri geliştirecektir.
Tarihi bir olayı kaydeden kişinin kişisel, sosyal, politik ve ekonomik görüşlerini yansıtır.
Kaynağı oluşturan yazar, sosyal çevrenin etkisiyle yaratılan ön yargıları (taraflılığı) bu kaynaklara taşıyabilirler. Öğrenciler bu tür kaynaklarla çalışarak nesnel olmayan bakış açılarını ortaya çıkarabilir.
Orijinal kaynakların kullanımı, öğrencilerin yazılı tarihe elleriyle dokunmalarını sağlar.
Tarihî kaynakların yorumlanması, güncel kaynakların analizi ve değerlendirilmesine katkı sağlar. (Gazete raporları, televizyon ve radyo programları ve reklamlar)
DEZAVANTAJLARI
Yöntemin zaman alması
Okul kütüphanesinden veya internet üzerinden ilgili kaynaklara ulaşılamaması
Dokümanların çok fazla sayıda olması.
Kullanılan orijinal materyallerin miktarının programa göre sınırlandırılmış olması
Öğrencilerin okuma ve anlama seviyelerinin yeterli düzeyde olmaması.
El yazısı biçimleri şu anki kullandığımız yazı biçimlerinden farklı olabilmesi.
Nesnel ve görsel kaynakların yazılı kaynaklara göre ilgi çekici olması, yazılı kaynaklarda bu hissin oluşturulmasının zor olması.
Ders kitaplarının yerini dolduramazlar. Ek materyaldir.
NASIL ERİŞİRİZ VEYA NASIL ELDE EDEBİLİRİZ?
Öncelikle öğrencilerin kişisel geçmişini yansıtan kayıtlara ulaşılabilir. (Karne, mektup, davetiye günlük vb.)
Okul arşivleri
Hastane kayıtları
Yerel tarih dernekleri
Müzeler
Kütüphaneler
Kartpostallar
Yerel Gazeteler
Tarihle ilgili popüler dergiler
Ders kitapları
İnternet siteleri
Seyahatnameler
Belediye kayıtları
Arşiv yönetimi
KAYNAK SEÇİMİNDE KULLANILAN KRİTERLER
İlgi çekmesi
Okuma Seviyesi
Uzunluk
Bakış açısı
Kaynak çeşitliliği
Kaynağa ulaşma
Programa uygunluğu
Öğretmenler, ilköğretim aşamasının birinci kademesinde yani, okuma becerilerinin tam gelişmediği dönemde, daha çok maddi kültür kalıntılarını kullanması ve nesneye dayalı dersler yapması uygun görülmektedir.
Ancak 4. ve 5. sınıflarda, çocukların, birinci elden kaynak olarak öncelikle ailelerine ait eski fotoğraflar, resimler, kimlikler, pasaportlar, sürücü belgeleri gibi kaynaklarla karşılaştırılması ve 6. ve 7. sınıftan sonra yazılı kaynaklarla öğretime devam etmesi gerekir.
BİRİNCİ ELDEN KAYNAK KULLANARAK TARİHSEL DÜŞÜNMENİN SAĞLANMASI
Kaynak sorgulaması
Karşılaştırmalı kaynak tenkidi
Bağlam içinde değerlendirme
Dünyada pek çok gelişmiş ülke, tarihlerine ilişkin milyonlarca dokümanı internet ortamında ve CD-ROMlarda öğrencilerinin kullanımına sunmaktadır.
Birinci elden kaynaklara dayalı tarih eğitimi, artık geçmiş hakkında “atıl bilgiler” edinme değil, ama bir araştırma meselesidir. 21. yüzyılın demokratik ülkesi, geleceğin vatandaşlarına kanıtı değerlendirerek, görüşlerini oluşturmayı öğretmelidir. Bunun için, çocukları erken yaşlarda birinci elden kaynaklarla tanıştırmaktan daha iyi bir yol yoktur. Sınıfta tarih derslerinde; geçmişten kanıt çıkarmanın her aşamasında öğretmen öğrenciyi destekleyerek, hayal gücü, soru sorma, eleştirel farkında olma ve kuşkuculuk el ele birlikte işlemelidir. “
Yrd. Doç. Dr. Yasin DOĞAN
Adıyaman Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Sosyal Bilgiler Öğretmenliği ABD
ydogan@adiyaman.edu.tr
